Zanim przejdę do właściwej części wpisu zaznaczę, że w artykule nie zostanie przedstawiony niemiecki narodowy socjalizm, gdyż z racji jego specyfiki klasyfikuję go jako odrębną od faszyzmu doktrynę. Tekst odnosi się do faszyzmu włoskiego oraz brytyjskiego.
Problem prawicy z faszyzmem
„Faszyzm” na prawicy kojarzy się z zamordyzmem, obozami i ludobójstwem na Polakach, ale też – oczywiście – z socjalizmem, a w związku z tym, że opinię nie-PiSowskiej prawicy w dużej mierze ukształtowała działalność Janusza Korwina-Mikke, w obiegu panuje przekonanie, że co nie jest wolnorynkowe nie może być prawicowe. Zastrzeżenia wobec kapitalizmu, a nawet postawy wrogie wobec tego systemu gospodarczego, składali tradycjonaliści francuscy, hiszpańscy oraz portugalscy. Kapitalizm poddawali krytyce również reprezentanci niemieckiej konserwatywnej rewolucji jak Carl Schmitt, który pisał o myśleniu ekonomicznym i przedstawił kapitalistów oraz komunistów jako dwie strony jednej monety. Trudno nie zgodzić się z tym spostrzeżeniem – tak jak komuniści lubią mówić, że „to nie był prawdziwy komunizm”, tak i mentzeniści-korwiniści lubią mówić, że „to nie był/nie jest prawdziwy kapitalizm”.
Czytaj także:
Tradycjonalizm hiszpański (karlizm) był nie tylko antysocjalistyczny, ale również antyliberalny, a co za tym idzie – antykapitalistyczny. Karliści zauważyli, że liberalizm, równoważny z kapitalizmem, jest nie do pogodzenia z prawem własności ludów oraz prowincji. Rewolucja burżuazyjno-liberalna zamieniła pracę w towar, a człowieka w maszynę. Wizja funkcjonowania ustroju gospodarczego w państwie karlistów miała być oparta na encyklice „Rerum Novarum” papieża Leona XIII. Hiszpański ruch tradycjonalistyczny postawił sobie za cel oswobodzenie robotnika z wszelkiej tyranii, dzięki chrześcijaństwu, a także zwrócił uwagę na materialistyczny wymiar liberalnej ekonomii. Karliści zarzucili liberalizmowi, że ten porzuca kwestię socjalną, uniemożliwia słabszym ludziom zrzeszanie się oraz ustanowił zasadę obowiązywania wyłącznie kontraktów. Jako efekt prymatu wolności jednostki i indywidualizmu karliści wskazali rozpad więzi społecznych, czego finalnym efektem jest rewolucja tworząca egalitarny, monolityczny blok. Podobnie stanowisko wyrażali tradycjonaliści portugalscy, którzy opracowali koncepcję „syndykalizmu organicznego”, a liberalizm oskarżyli o zniszczenie podstaw starego porządku, a industrializm – o zniszczenie rolnictwa oraz rzemiosła. Tradycjonaliści iberyjscy chcieli położyć kres nie tylko konsekwencjom socjalizmu, ale również anarchii moralnej kapitalizmu.
We Francji antykapitalistyczne poglądy rozwinął tradycjonalistyczny myśliciel Bonald. Francuski myśliciel uznał, że rozwój przemysłu niszczy religię oraz więzi społeczne, a także wyrażał współczucie wobec robotników wskazując wprost, że bogactwo kapitalistów bierze się z ubóstwa proletariatu, a przemysłowców i finansistów uznał za ludzi „kamiennego serca”. Bonald wskazał także, że maszynizacja oraz wynalazki dehumanizują pracę, gdyż czynią ją monotonną oraz odbierają prace ludziom. Wraz z nastaniem „Monarchii Lipcowej”, tradycjonalista uznał, ze nastało panowanie bankierów, którzy w poddanych widzą wyłącznie producentów oraz konsumentów, a za źródło pomyślności wskazują wyłącznie handel i przemysł. Jego zdaniem, niepohamowana żądza zysku miała skutkować ateizmem oraz nędzą robotników. Bonald nie zgadzał się również z wypieraniem własności ziemskiej, nieruchomości, przez własność ruchomą, finansową, gdyż twierdził, że – w przeciwieństwie do własności ziemskiej – pieniądz nie uszlachetnia właściciela. Oderwanie człowieka od ziemi czyni go towarem takim jak każdy przedmiot.
Powyższe odniesienie do antykapitalistycznych propozycji składanych przez prawicę tradycjonalistyczną ma na celu wskazanie, że warunkiem prawicowości nie jest uznanie kapitalizmu za jedyny prawowity system gospodarczy. Chociaż faszyzm i tradycjonalizm są ze sobą w niskim stopniu pokrewne – na podstawie samego nieprzychylnego kapitalizmowi stanowiska karlistów czy Bonalda, tylko szaleniec by uznał tradycjonalistów za „lewactwo” jak to niektórzy fanatyczni kapitaliści i leseferyści uznają faszyzm (ze względu na jego socjalistyczne oraz syndykalistyczne korzenie).
Stawianie kapitalizmu jako warunku do uznania jakiegokolwiek ruchu politycznego, bądź myśli politycznej za prawicową, jest charakterystyczne dla krajów anglosaskich, a także żydowskich arystokratów wywodzących się z Austro-Węgier, którzy stworzyli Austriacką Szkołę Ekonomii.
Czytaj także: Rewolucja czy kontrrewolucja?
Ujęcia oraz źródła filozoficzne faszyzmu
Ernst Nolte uznał faszyzm za antymarksizm zmierzający do zniszczenia przeciwnika poprzez zbudowanie odmiennej, chociaż zbliżonej ideologii i zastosowanie prawie identycznych i zbliżonych metod, jednakże zawsze w ramach narodowego samostanowienia i niepowtarzalności zjawiska Eatwell wskazał, że faszyzm, mimo odmienności związanych z narodową specyfiką dla każdego ruchu faszystowskiego, a także łagodzenia radykalnego tonu gdy rósł w siłę, posiadał wspólny rdzeń oparty na próbie stworzenia holistyczno-narodowej radykalnej trzeciej drogi. Emilio Gentile (zbieżność nazwisk z włoskim faszystowskim filozofem Giovannim Gentile jest przypadkowa) określił faszyzm jako ruch masowy łączący różne klasy, ale w większości złożony z przedstawicieli klasy średniej, który uważa się za ruch mający doprowadzić do odrodzenia narodowego, jest w stanie wojny z przeciwnikami i dąży do wyłączności w dziedzinie władzy przez wykorzystanie terroru, taktyki parlamentarnej i kompromisów w celu utworzenia nowego systemu władzy przy zniszczeniu demokracji. Przyglądając się definicjom faszyzmu stworzonym przez polskich badaczy warto przytoczyć definicję profesora Jacka Bartyzela, który w sensie ścisłym zdefiniował faszyzm jako ruch polityczny, doktrynę, a także system ustrojowy panujący we Włoszech, z kolei w sensie szerokim jako ruchy polityczne, doktryny i systemy w innych krajach nawiązujące do włoskiego faszyzmu, stanowiące syntezę nacjonalizmu, socjalizmu oraz syndykalizmu.
W literaturze można spotkać się z zarzutem wobec faszyzmu jakoby ten nie posiadał myślicieli, którzy by wywarli wpływ na kształtowanie się faszyzmu poza granicami danego kraju. Niekiedy nawet wskazuje się, że faszyzm nie posiada źródeł w filozofii. Z tym zarzutem rozprawia się Oswald Mosley w eseju „The Philosophy of Fascism” wskazując źródła faszyzmu w refleksji filozoficznej Spenglera, Nietzschego, ale też w chrześcijaństwie (Mosley uważał, że możliwe jest stworzenie syntezy nietzscheanizmu z chrześcijaństwem mimo, że te były sobie sprzeczne), filozofii greckiej oraz w cezarystycznej formie rządów. Mosley rozwinął ten wątek uznając, że rządy cezarystyczne rozumiane jako rządy jednostki należą do przeszłości, a czasy współczesne wymagają nowej formy cezaryzmu – cezaryzmu kolektywnego, w którym władzę sprawuje ruch polityczny będący czymś więcej niż partia – Blackshirt Movement. Lider brytyjskich faszystów w innym eseju pt. „The Ideology of Fascism” napisanym w latach 60. XX wieku pośród intelektualistów, których twórczość miała wpływ na faszyzm wymienił Sorela, Pareto, Proudhona, ale też angielskich filozofów m.in. Hobbesa. Mosley ironicznie odniósł się do pracy Karla Poppera, który za pionierów faszyzmu wskazał m.in. Platona oraz Hegla, dziękując mu za ten dar. Warto podkreślić, że wyżej wymienieni filozofowie są wskazywani przez faszystów nie jako faszyści, ale jako źródła inspiracji. Oswald Mosley był zafascynowany Spenglerem, ale to nie czyni ze Spenglera myśliciela faszystowskiego; włoscy faszyści, zwłaszcza najważniejsi filozofowie tworzący intelektualne podwaliny dla faszyzmu – Giovanni Gentile oraz Alfredo Rocco – byli zafascynowani Heglem. Sam faszyzm kładzie bardzo duży akcent na występowanie Soreliańskiego mitu politycznego (faszyzm brytyjski – Strzelcy Ulsterscy, faszyzm włoski – Risorgimento oraz Republika Fiume Gabriela d’Annunzio). Z racji, że faszyzm bywa definiowany jako demokracja totalna, wskazuje się również na inspiracje faszystów myślą Rousseau.
Faszyzm jest „produktem” oświecenia, ale też odpowiedzią na jego problemy. Pierwszą ideologią polityczną, która rzuciła wyzwanie staremu porządkowi okazał się liberalizm. W czasach po Rewolucji Francuskiej pojawiła się potrzeba na polityczną odpowiedź wobec liberalizmu i pierwszą z nich stał się marksizm będący odpowiedzią ze strony lewicy. Narastające antagonizmy pomiędzy liberalizmem a marksizmem i coraz większa nieporadność ruchów konserwatywnych w Europie doprowadziła do powstania faszyzmu będącego, jak wskazano wyżej, syntezą nacjonalizmu, socjalizmu oraz syndykalizmu. Pojęcie „socjalizm” u niejednej osoby o poglądach prawicowych wywołuje wstręt, ale socjalizm socjalizmowi nie jest tożsamy. Rdzeniem marksizmu było dążenie do społeczeństwa bezklasowego, walka klas oraz internacjonalizm – i wszystkie te elementy zostały odrzucone przez faszyzm. Faszyści nie byli przychylni wobec tradycyjnej arystokracji i burżuazji, gdyż uważali, że o wartości człowieka nie powinno świadczyć pochodzenie, czyli to kto w jakiej rodzinie się urodził, ale jego wartość wynikająca z czynów, jakie dokonuje. Internacjonalizm został odrzucony (ze względu na rdzeń nacjonalistyczny doktryny), a także odrzucono walkę klas.
Krytykę arystokracji oraz różnice pomiędzy klasycznym nacjonalizmem a faszyzmem wskazał m.in. Giovanni Gentile w eseju „The Philosophic Basis of Fascism”. Filozof włoskiego faszyzmu podkreślił, faszyzm i nacjonalizm są zbudowane wokół państwa narodowego, ale faszyści inaczej je pojmują. Nacjonaliści, według Gentile, wychodzili z założenia, że to naród tworzy państwo i opiera je na pojęciu narodu. Nacjonalista uważa, że naród istnieje nie jako akt woli obywateli, ale jako dany fakt natury. Faszysta z kolei postrzega państwo jako twór duchowy. Państwo jest stale w swojej sile, a naród nie jest nigdy stworzony w swej ostatecznej wersji, w związku z czym państwo nie może przybrać formy absolutnej. Faszysta postrzega państwo jako naród w jego konkretnej politycznej manifestacji. Gentile zarzucił nacjonalizmowi, że państwo w nim ma charakter arystokratyczny, gdyż wymaga klasy rządzącej o intelektualnym charakterze, która zrozumie, doceni oraz wyniesie naród, czego efektem jest narzucenie masom państwa poprzez pochodzenie. Z kolei państwo faszystowskie określił mianem państwa ludowego i demokratycznego par excellence (democrazia per eccellenza). Kształtowanie państwa jest skorelowane z tworzeniem się świadomości w jednostkach, czego konsekwencją były starania propagandowe partii aby uczynić myśl i wolę Duce myślą i wolą mas. Pisząc o liberalizmie, Gentile stwierdził, że liberalizm przeciwstawił wolność jednostki oraz wolność państwa przeciw sobie doprowadzając do antagonizmu obu wolności oraz wykreowania sytuacji, w której wolność jednostki jest uzależniona od wystąpienia wolności od państwa. Filozof stwierdził, że ma własne rozwiązanie paradoksu wolności i władzy, które polega na absolutnej władzy państwa, które istnieje w świadomości jednostek. Państwo nie idzie na kompromis z innymi zasadami moralnymi i religijnymi, gdyż jest istotą doktryny faszyzmu. Uznał, że system korporacyjny ma bardziej przedstawicielski charakter niż stare państwo liberalne.
Cechy faszyzmu
Jako skutek utożsamienia narodowego socjalizmu z faszyzmem, człowiek nie badający doktryny symbolizowanej rózgami liktorskimi, zapytany o cechy faszyzmu powie – antysemityzm, ludobójstwo, zamordyzm, ktoś doda militaryzm, propagandę, a zamordyzm nazwie ładniej statolatrią. Odnosząc się do dwóch pierwszych „cech” wskazanych powyżej trudno byłoby wskazać państwa czy reżimy niefaszystowskie w historii ludzkości. Militaryzm występował nie tylko w państwach faszystowskich, bo chociażby w Związku Radzieckim, a armia była otoczona kultem etosu żołnierza również w państwach autorytarnych. Statolatria zwana zamordyzmem z kolei bywa interpretowana jako sytuacja, w której „państwo robi rzeczy” i nikt inny ich robić nie może.
Aby lepiej zrozumieć faszyzm warto przytoczyć fundamenty faszyzmu wskazane przez badacza Roberta Paxtona, który jako fundamenty tej doktryny wskazał:
– Poczucie wszechogarniającego kryzysu poza zasięgiem tradycyjnych rozwiązań;
– Prymat grupy, wobec której człowiek ma obowiązki ważniejsze niż wszelkie prawa, tak indywidualne, jak powszechne, i podporządkowanie jej jednostki;
– Przekonania, że grupa jest ofiarą, uczucie, które usprawiedliwia wszystkie działania bez ograniczeń prawnych czy moralnych, jeśli są podejmowane przeciwko wrogom wewnętrznym czy zewnętrznym;
– Strach przed upadkiem grupy wywołany szkodliwym działaniem indywidualistycznego liberalizmu, konfliktów klasowych i obcych wpływów;
– Potrzeba bliższej integracji w ramach czystszej wspólnoty przez aprobatę, jeśli to możliwe, albo wykluczającej przemocy, jeżeli to niezbędne;
– Potrzeba władzy sprawowanej przez naturalnych przywódców (zawsze mężczyzn), skupionej ostatecznie w narodowym wodzu, który jako jedyny zdolny jest być wcieleniem przeznaczenia wspólnoty;
– Wyższość instynktu przywódcy nad abstrakcyjnym i uniwersalnym rozumem;
– Piękno przemocy i efektywność woli, kiedy poświęcone są sukcesowi grupy;
– Prawo wybranego narodu do dominowania nad innymi bez ograniczania ze strony jakiegokolwiek prawa ludzkiego czy boskiego, o słuszności decyduje jedynie kryterium waleczności wspólnoty w darwinistycznej walce.
Powyżej wskazane fundamenty wynikają z wcześniej przedstawionych źródeł filozoficznych myśli faszystowskiej, ale też przybliżają do wyłonienia oraz scharakteryzowania najważniejszych cech faszyzmu tj. statolatrii, kultu młodości i wynikającego z niego dynamizmu oraz kultu przemocy, a także rewolucyjnego charakteru doktryny.
Warto również zaznaczyć jak sam faszyzm postrzegał Benito Mussolini. W eseju „The Doctrine of Fascism” wymienił 6 ujęć doktryny faszystowskiej i są to:
– ujęcie filozoficzne – faszyzm jest syntezą myśli oraz działania;
– ujęcie spirytualistyczne – bez którego nie da się zrozumieć istoty faszyzmu;
– ujęcie faszyzmu jako pozytywnej koncepcji życia jako walki – zdefiniowane jako dążenie człowieka do osiągnięcia doskonałości, która ma zostać wykorzystana dla pracy na rzecz państwa i narodu;
– ujęcie etyczne – wynikające z pozytywnej koncepcji życia jako walki, faszysta odrzuca “łatwe życie”;
– ujęcie religijne – rozważając oportunistyczne metody działania w faszystowskim reżimie, traci się możliwość zrozumienia faszyzmu jako systemu politycznego, ale też jako myśli;
– ujęcie historyczne oraz realistyczne – człowiek bez zrozumienia, że jest częścią historii jest nikim, musi być świadomy wagi jaka wynika z tradycji, języka czy praw funkcjonowania społeczeństwa. Dzięki temu rozumie w jakim procesie dziejowym bierze udział. Dzięki temu, według Duce, faszyzm stanowi opozycję dla indywidualistycznych koncepcji powstałych w XVII i XVIII wieku. Faszyzm jako doktryna realistyczna umożliwia rozwiązanie bieżących problemów poprzez podsuwanie rozwiązań i motywując do podjęcia działania.
Te ujęcia faszyzmu współgrają ze wskazaniem Gentilego, że państwo faszystowskie nie idzie na kompromisy z religiami oraz jakimikolwiek innymi doktrynami – gdyż jest oparte na doktrynie faszyzmu, która prezentuje holistyczną wizję świata zawierając w sobie filozofię życia oraz filozofię polityki, z czego wynikają propozycje rozwiązań ustrojowych i porządku społeczno-politycznego.
Czytaj także: Bliższe relacje Polski z Turcją – okiem Rosjanina o polskiej duszy
Jak wspomniałem wcześniej, z faszyzmem związany był kult młodości, a także posiadał wysoce rewolucyjną tożsamość. Curzio Malaparte w grudniu 1924 roku, a więc 2 lata po „Marszu na Rzym” – zadał pytanie o rewolucyjny charakter faszyzmu. Postawił tezę, że jeśli nie jest to czas zakończyć z jakobińską retoryką i należy wrócić do stanu sprzed „Marszu na Rzym”. Jeśli faszyzm jest rewolucyjny to jest rivoluzione in atto – rewolucją w działaniu – a więc należy wyznaczać poprzez wewnętrzną debatę coraz to nowsze cele wynikające z aktualnych potrzeb oraz sytuacji wewnątrz kraju jak i na arenie międzynarodowej, przejmując najważniejsze osiągnięcia refleksji politycznej w Europie, celem doprowadzenia faszystowskiej rewolucji do końca. Faszyzm wiązał się z przekonaniem, że ówczesny świat jest zagubiony i wstrząśnięty, a więc potrzebował nowej, zdrowej, ożywczej siły politycznej, wpływu etycznoduchowego. Włosi postrzegali faszyzm jako największą z rewolucji w dziejach ludzkości. Określany był mianem „nowego światła”, „nowej ery”, a także „jutrzenką, która nie zna zachodu”.
Powszechne było przekonanie, że Włosi, z woli Duce, przystąpili do grzebania starego świata demoliberalnego oraz nadawania życia wraz z faszystowskim kształtem ducha. Celem faszyzmu było rozpoczęcie nowej ery nie tylko w historii Włoch, ale całej ludzkości.
Faszyści włoscy wyrażali przekonanie, że faszyzm miał dojść nawet poza granice Starożytnego Rzymu. W 1935 roku, 21-letni pisarz Rambelli stwierdził, iż faszyści we Włoszech w ciągu 13 lat rządów stworzyli nową moralność oraz system, który doprowadził do zmartwychwstania ich ojczyzny. Skierował apel do narodów Europy by podążały ścieżką wytyczoną przez włoskich faszystów i dołączyły do ruchu ciągłej rewolucji, podjęły współpracę z Włochami i zbudowały nową Europę, opanowując świat w imię wiązki liktorskiej. Faszyści byli świadomi, że rewolucja faszystowska oraz budowanie nowej cywilizacji nie mogło odbywać się wyłącznie na programie negatywnym – antyliberalnym, antyindywidualistycznym, antypozytywistycznym i antymarksistowskim. Faszyzm był nie tylko programem politycznym, ale – jak wskazano wcześniej – całościową koncepcją życia oraz człowieka, konkretną i uniwersalną koncepcją cywilizacji, duchową wizją życia, odnową systemu wartości oraz ludzkiej duszy.
„Rewolucja w działaniu” nie zakładała jednak żądania aby każdy Włoch był idealistą. Dlatego też włoscy faszyści postawili na młodzież, gdyż to ona miała tę faszystowską przyszłość budować, głównie ze względów biologicznych. Mussolini powiedział, że przyszłość faszyzmu spoczywała w rękach dzieci, ludzi młodych. Hasła odbudowy cywilizacji mogły znaleźć swój największy oddźwięk właśnie pośród młodzieży, gdyż – jak uważali faszyści – to ludzie młodzi wiedzą, że świat może się zawalić, a z gruzów odradza się nowy i lepszy, a także szybciej dostosowują się do nowych warunków życia i są wolni od wychowania we wszelkich moralnych nawykach starej burżuazji. Jako najważniejszy i ostateczny cel w wychowaniu młodych ludzi, według faszystów, było przejęcie przez nich odpowiedzialności za los ojczyzny oraz narodu. Duce w trakcie dziesięciolecia „Marszu na Rzym” stwierdził, że twórcy reżimu oczekują aby to ludzie młodzi podjęli płomień faszyzmu i zapłonęli wiarą w faszyzm, a także byli gotowi i zdecydowani na przejęcie wysiłku jakiego podjęli się twórcy państwa faszystowskiego. Faszyzm dzięki ludziom młodym miał zachować młodzieńcze oraz dynamiczne cechy, elastyczne rozumienie wszelkich nowych zdarzeń oraz zjawisk. Nieustannie podkreślano, że faszyzm jest ruchem młodzieżowym, co wyrażał chociażby hymn włoskich faszystów „Giovinezza” (młodość). Ideał młodego faszysty, tj. człowieka, który pragnął stworzyć reżim jako najdoskonalszy owoc własnej pracy zaczęto określać mianem „nowego Włocha”. Według faszystów „nowy Włoch” różnił się od bolszewickiego „nowego człowieka” tym, że w „nowym Włochu” było wszystko co ludzkie, a komunistyczny nowy człowiek był jego przeciwieństwem – nie miał sobie czegokolwiek co byłoby ludzkie. Treścią faszyzmu stało się wpojenie zasad bezwzględnej narodowej solidarności oraz instynktu propaństwowego.
Z kultem młodości oraz rewolucją był związany również kult przemocy. Faszyści włoscy w początkowym okresie działalności nosili, niczym trofea po walce z ich wrogami (komunistami), bandaże z wypisanym krwią hasłem „Me ne frego” – „Nie obchodzi mnie to”. Z włoskim faszyzmem też są kojarzone zdania jak „Lepiej żyć przez jeden dzień jak lew niż przez sto lat jak owca” lub „Wojna jest tym dla mężczyzny, czym rodzenie dzieci dla kobiety”. Jak wspomniałem wcześniej, faszyści stawiali na młodzież ze względów biologicznych, z czego również wynikał przemocowy charakter doktryny, uznanie wojny i walki za coś naturalnego i potrzebnego wręcz do kształtowania charakteru narodu w myśl zdania, że „Sama krew pcha koła historii”. Faszyści, chociaż byli ruchem skierowanym do mas nie bali się użycia siły wobec wrogów politycznych – „Socjaliści pytają nas o nasz program? Nasz program polega na zmiażdżeniu głów socjalistom” – oraz cenili przede wszystkim ludzi zdolnych do „walki” nie tylko przy urnie wyborczej, ale na ulicy, co wyraził Mussolini słowami – „Z mojej strony to ja preferuję pięćdziesiąt tysięcy karabinów od pięciu milionów głosów”.
Czytaj także: Odczarowanie Niemiec
Faszyści, chociaż nie należeli do zwolenników arystokracji, byli lojalni królowi – Wiktor Emanuel III we Włoszech pozostał na królewskim tronie. Oswald Mosley w Wielkiej Brytanii również pisał, że faszyści są bezwzględnie lojalni koronie królewskiej. Mosley uważał jednak Izbę Lordów za nieefektywną instytucję oraz stanowiącą relikt czasów minionych. Brytyjski faszysta chciał zamienić Izbę Lordów na izbę składającą się z przedstawicieli reprezentujących poszczególne grupy zawodowe oraz społeczne.
We Włoszech wprowadzono zasadę hierarchii. Benito Mussolini jako szef rządu posiadał szeroki zakres kompetencji, a prestiż sprawowanej przez niego funkcji został zrównany z prestiżem króla Wiktora Emanuela III. Posiadał prawo do sprawowania kilku funkcji ministerialnych jednocześnie, przewodził obradom parlamentu. Mussolini był nie tylko przywódcą partii faszystowskiej, ale również prezesem Wielkiej Rady Faszystowskiej. Statut partii był wydawany z jego polecenia, musiał być zaopiniowany przez Wielką Radę Faszystowską i zatwierdzony królewskim dekretem. Analogicznie wyglądał proces zatwierdzania kandydatów na najważniejsze funkcje partyjne. Ustanowiono system korporacyjno-stanowy. Izbę Deputowanych zastąpiono Izbą Faszystowsko-Korporacyjną, o której składzie i funkcjonowaniu decydował Duce.
Włoscy faszyści wprowadzili system monopartyjny. Partia była scalana ze strukturą administracyjną państwa. We Włoszech członkowie partii przejmowali stanowiska państwowe, a symbole partyjne stały się symbolami państwowymi. Według Mussoliniego, partia miała stanowić rolę nowej arystokracji politycznej narodu, dostarczać elity, stała się organem państwa, które było nadrzędne nad partią zgodnie z obowiązującą zasadą hierarchii. Nadrzędność państwa wobec partii akcentowano nieustannie i stało się to jedną z głównych cech faszystowskiego ustroju.
Brytyjscy antyfaszyści wobec Mosleya kierowali często zarzuty, że kopiuje rozwiązania włoskie lub niemieckie co nie czyni ruchu autentycznym, brytyjskim, ale ruchem zależnym od sił zewnętrznych. Odparł je pisząc, że powiedzenie o sobie „jestem faszystą” nie czyni z kogoś niemieckiego lub włoskiego wysłannika, tak samo jak powiedzenie o sobie „jestem liberałem” nie czyni z nikogo człowieka na usługach Stanów Zjednoczonych. O noszeniu czarnych koszul pisał, że czarny kolor najlepiej oddaje żelazną determinację faszystów do pokonania czerwonej anarchii, salut rzymski nie jest salutem włoskim czy niemieckim, ale najstarszym salutem cywilizacji europejskiej i był stosowany w Wielkiej Brytanii na wiele lat przed powstaniem partii faszystowskiej we Włoszech. Mosley również uważał Imperium Brytyjskie za spadkobiercę Imperium Rzymskiego i uznał, że ruch faszystowski w Wielkiej Brytanii ma prawo posługiwać się wiązką liktorską, gdyż to był symbol Rzymu – i postawił pytanie – któż ma większe prawo do posługiwania się tym symbolem jak nie imperium, które jest spadkobiercą Rzymu i w swojej sile przerosło Rzym? Symbolowi brytyjskiego faszyzmu – błyskawica w okręgu – nadał konkretne znaczenie – błyskawica oznaczała akcję, a okrąg jedność, co należy rozumieć jako błysk akcji w kręgu jedności. Oswald Mosley rozróżniał także dyktaturę od przywództwa (Leadership). Uznał, że ruch faszystowski reprezentuje przywództwo, a nie tyranię. Przywództwo ruchu faszystowskiego dla Wielkiej Brytanii miało być wyrażone poprzez wyrażenie wolą narodu przekazania władzy ruchowi Blackshirt i nadaniu mu prawa do działania i uzbrojeniu go w siłę ludzi, którzy wiedzą co ma być poczynione ku realizacji celu.
Brytyjscy faszyści, tak jak włoscy faszyści, byli rewolucjonistami, ale nie planowali sięgania po władzę nielegalnymi metodami. Mosley pisał, że ma zamiar przejąć władzę metodami legalnymi, zgodnymi z prawem. Rewolucyjny charakter doktryny Mosleya był zbliżony do włoskiej rewolucji w działaniu. Brytyjski faszysta postulował położyć kres partyjniactwu. Uważał, że istnienie partii sprowadza się do rywalizacji o interesy partyjne, a nie interesy państwa i narodu, dlatego ruchu Blackshirt nie uznał za partię, ale za coś więcej – kształtujący się ruch przywódczy. Nie walczył z wolnością słowa, ale za wolność słowa uznał kierowanie konstruktywnej krytyki wobec przywództwa politycznego, a nie bezprecedensowe ataki na rodzinę królewską, bądź ataki na instytucje państwowe motywowane retoryką komunistyczną, które podważały prestiż i stanowiły element wyłącznie rywalizacji politycznej.
Mosley przedstawił również znaczenie wolności w faszyzmie. Odniósł się do zarzutów, że pozwolenie faszystom na sprawowanie rządów będzie zakończeniem jakiejkolwiek wolności. Uznał, że prawdziwą wolnością jest wolność ekonomiczna i właśnie nadanie rządowi możliwości działania da ludziom wolność. Stwierdził, że prawdziwa wolność oznacza dobrą stawkę minimalną, krótkie godziny pracy, bezpieczeństwo zatrudnienia oraz zapewnia czas na rekreację z rodziną i przyjaciółmi. Mosley postawił warunek, że trzeba postawić warunek pomiędzy wolnością polityków do gadania lub wolnością ludzi do życia, uznał, że w demokracji liberalnej wolność posiadają politycy i jedyne co robią to gadają bez podejmowania decyzji.
Faszyzm brytyjski kładł również nacisk na zachowanie imperium co wynikało z ówczesnej pozycji Wielkiej Brytanii – globalnego imperium kolonialnego, supermocarstwa, ale osłabionego wojną światową i kryzysem gospodarczym. Uznał, że Imperium Brytyjskie byłoby w stanie stworzyć autarkię gdyż posiada wystarczająco ziemi pod kontrolą by zapewnić istnienie samemu sobie i handel powinien odbywać się przede wszystkim wewnątrz imperium, co by zwiększyło liczbę miejsc pracy oraz zmniejszyło uzależnienie Londynu od eksportu towarów z innych państw. Faszyzm brytyjski wyrósł na rdzeniu ekonomicznym i poglądach Mosleya w sprawie organizowania gospodarki. Oswald Mosley był wrogiem kapitalizmu, ale uznał, że naprawa błędów kapitalizmu nie może odbyć się poprzez zniszczenie go i ustanowienie socjalizmu, gdyż ten posiada szereg innych wad. Postulował system korporacyjny oraz stworzenie państwa korporacyjnego.
Z Mosleyem często mylnie wiąże się pacyfizm i jego antywojenną działalność pod koniec lat 30. XX wieku. Ruch faszystowski w Wielkiej Brytanii był przeciwny wojnie z Niemcami, ale nie był pacyfistyczny, Mosley wprost pisał, że Wielka Brytania powinna zmodernizować własną armię, głównie marynarkę wojenną, do obrony szlaków handlowych oraz kolonii. Antywojenna postawa wynikała z tego, że jako największe zagrożenie dla cywilizacji europejskiej postrzegał Związek Radziecki i uznał za konieczne stworzenie sojuszu Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec oraz Włoch do obrony Europy przed bolszewickim zagrożeniem ze Wschodu. Oskarżył konserwatystów brytyjskich o cichy sojusz z Moskwą i sprzyjanie paktom Paryża z bolszewizmem co doprowadziło do podziału Europy na Londyn i Paryż sprzyjające Moskwie oraz Rzym i Berlin sprzymierzone z Tokio.
Czytaj także: Realizm, wojna, imperium
Zakończenie
Zdefiniowanie faszyzmu nie jest takie proste jak się wydaje. Jest on refleksją polityczną stanowiącą syntezę nacjonalizmu, syndykalizmu oraz socjalizmu niemarksistowskiego, poszukującą trzeciej drogi w świecie starcia liberalizmu z marksizmem oraz upadku monarchii i słabnięcia sił konserwatywnych. Faszyzm jest rewolucją w działaniu – faszyści nie wyznaczają jednego celu, lecz go stale modyfikują pod wpływem bieżących wydarzeń, w związku z tym rewolucja faszystowska ma charakter trwały. Z rewolucyjnym charakterem faszyzmu jest ściśle powiązany z kultem młodości. Jak wskazali faszyści – młodzi ludzie, w związku z biologicznymi cechami młodości, w wizji faszystowskiej stanowią główną siłę realizacji rewolucji w działaniu będącej fundamentalnym założeniem doktryny. Kult młodości oraz dążenie do rewolucji wymaga statolatrii. Statolatria stanowi jeden z filarów faszyzmu, ponieważ to poprzez państwo faszyści są w stanie wytyczać kolejne cele oraz zapewnić skuteczną mobilizację mas oraz metody realizacji celów. Sam faszyzm posiada charakter masowy i jest pośredni pomiędzy elitaryzmem a egalitaryzmem, gdyż poddał krytyce stare, elitarystyczne formy rządów, ale faszyści zarazem podkreślali potrzebę wytworzenia nowego przywództwa i elity, która miała być elitą nie za pochodzenie, ale za czyny. W faszyzmie otoczono wodza silnym kultem. W faszyzmie występowała rotacja elit, ale trafienie do elity wymagało lojalności wobec założeń doktrynalnych i działalności w strukturach organizacji. Faszyści proponowali nową wizję rzeczywistości w świecie kryzysu reżimów oraz partii konserwatywnych i rywalizacji pomiędzy liberalizmem a komunizmem.
Bibliografia
Źródła:
Gentile G. The Philosophic Basis of Fascism [w:] Essays on Fascism, London 2019.
Mosley O., Fascism for the Million, London 2019.
Mosley O., Fascism 100 Questions Asked and Answered, London 2019.
Mosley O., The Greater Britain, London 2019.
Mosley O. The Ideology of Fascism [w:] Essays on Fascism, London 2019.
Mosley O. The Philosophy of Fascism [w:] Fascist Voices Essays From The „Fascist Quarterly” 1936-1940 Volume One, London 2019.
Mosley O., Tomorrow We Live [w:] Idem, My Answer, London 2019.
Mussolini B., The Doctrine of Fascism [w:] Essays on Fascism, London 2019.
Literatura przedmiotu:
Bartyzel J., Faszyzm [w:] Encyklopedia polityczna t. 1, J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Radom 2007.
Eatwell R., Faszyzm. Historia, tłum. Oljasz T., Poznań 1999.
Goldberg J., Lewicowy faszyzm: tajemna historia amerykańskiej lewicy od Mussoliniego do polityki zmiany, tłum. Jęczmyk L., Lang J., Poznań 2013.
Kozub-Ciembroniewicz W., Doktryna i system władzy Włoch faszystowskich na tle porównawczym, Kraków 2010.
Paxton R., Anatomia faszyzmu, tłum. Bandel P., Poznań 2005.
Podemski P., Giovinezza. Młodzież i mit młodości w faszystowskich Włoszech, Warszawa 2010.
Wielomski A., Katolik – Prusak – nazista. Sekularyzacja w biografii ideowej Carla Schmitta, Radzymin-Warszawa 2019.
Wielomski A., Sojusz ekstremów w epoce globalizacji. Jak neoliberałowie i neomarksiści budują nam nowy świat, Warszawa 2021.
Netografia
Bartyzel J., Tradycjonalistyczni krytycy kapitalizmu w państwach iberyjskich – http://www.legitymizm.org/tradycjonalistyczni-krytycy-kapitalizmu
Bartyzel J., Własność w doktrynach politycznych kontrrewolucjonistów francuskich (J. de Maistre, L. de Bonald, F.R. de Chateubriand) – http://www.legitymizm.org/wlasnosc-kontrrewolucjonisci
